سازمان های غیر دولتی یا NGO ها، تجلی مشارکت مردم در تمام نهادهای سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جامعه محلی ، ملی و بین المللی است.این سازمان ها که ریشه در آموزه های مذهبی جوامع و نوع معیشت مردم هر جامعه ای دارد امروزه به یکی از بازیگران اصلی صحنه های بین المللی تبدیل شده و در معادلات سیاسی- اقتصادی جهانی نقش بسیار موثری ایفا می کند.
برای سازمان های غیر دولتی تعاریف مختلفی وجود دارد.دست اندرکاران این سازمان ها بسته به نوع نگرشی که به آن دارند تعاریف گوناگونی ارائه داده اند.در بانک اطلاعات سازمان های غیردولتی ایران این سازمان ها به شکل زیر تعریف شده است:
«سازمانی غیر دولتی محسوب میشود که تشکیلات وساختاری مشخص داشته، غیر حکومتی باشد؛همچنین عمده اعتبار آن از بخش غیر دولتی تأمین شود، نیز غیر انتفاعی و داوطلبانه بوده، پاسخگوی تمام یا بخشی از نیازهای جامعهی خود باشد.»
از مجموع بررسیهای صورت گرفته در زمینهی سازمان های غیر دولتی ونیز شناسایی و تمیزسازمان های مختلفی که با چنین هدف و فلسفهای فعالیت میکنند، میتوان ویژگیهای زیر را برای این سازمان ها مورد تاکید قرار داد :
1- غیر انتفاعی بودن : این سازمان ها با انگیزهی سود جویی شکل نگرفتهاند و در پی کسب سود برای اشخاص یا دستههای خاص نیستند. هر چند سازمان های غیر دولتی میتوانند در فعالیتهای بازرگانی شرکت کرده تولید سود و سرمایه کنند، سود وسرمایهی آنها باید صرفا برای اجرای مأموریت سازمان به مصرف برسد یا در سازمان سرمایهگذاری شود.
2- نداشتن وابستگی به دولت : سازمان های غیر دولتی را مردم تأسیس میکنند وعموما دولتها در ایجاد و مدیریت آنها نقش ندارند؛ از قبیل انجمنها، مجامع، گروههای حرفهای و سازمان های خیریه و مذهبی. به دیگر سخن این سازمان ها در ساختار دیوانسالاری دولتی جایی ندارند. با وجود غیر دولتی بودن این سازمان‌ها، برخی دولتها با هدف گسترش مشارکتهای مردمی در تأسیس و مدیریت این سازمان ها دخالت میکنند.
3- داوطلبانه : خصلت عمدهی سازمان های غیر دولتی آن است که مردم به صورت داوطلبانه آنها را تشکیل دادهاند. با وجود آنکه این سازمان ها باید تابع قوانین ومقررات باشند؛ هیچ تشکیلات دولتی نباید در شرایط عادی دستور ایجاد، اداره و انحلال آنها را صادر کند وهر چند این سازمان ها به استخدام کارمند اقدام میکنند، به مشارکت داوطلبانهی بسیاری از افراد علاقهمند، برای خدمت در هیئت مدیره وکمک های دیگر متکی هستند.
4- برخورداری از شخصیت حقوقی: برای گسترش فعالیت سازمان های غیر دولتی،قوانینی وضع می شود که بر اساس آن،این سازمان ها به ثبت رسیده،از شخصیت حقوقی مستقل برخوردار می شوند.این امرموجب جلب اعتمادمردم به آنهاشده واز این طریق آنها میتوانندباسازمان های دولتی قرارداد امضا کرده،از تسهیلات مختلفی نظیروام بانکی استفاده کنند.
5- مدیریت دمکراتیک ومشارکتی: محققان معتقدند که در این سازمان ها فرآیند دمکراتیک یا مردم سالاری اهمیت بالایی دارد؛زیرا این روند،مشارکت مستمر افراد داوطلب را تضمین می کند.ماهیت مردمی سازما ن های غیر دولتی اقتضا می کند که فرآیند اداره آنها از پایین به بالا و مشارکتی باشد.برهمین اساس نیز مدیران آنها از سوی اعضـا انتخـاب ودر صـورت عـدم رضایـت از عمـل کردشـان برکنـار می شوند.این ویژه‌گی سـبب می شود که اعضـا همـواره بر عمـلکرد مـدیران نظارت داشته باشند ومدیران پاسخ گوی عملکردشان در برابر اعضا باشند.و به این ترتیب نیز سازمان از پویایی بیشتر برخوردار شود.بنا براین،هرچند سازمان ها به سوی نخبه گرایی حرکت کنند از ماهیت دمکراتیک بودن به دور خواهند شد.
6- خود گردان : سازمان های غیر دولتی، از نظر مالی خودگردان هستند. هرچند آن ها از دولت، افراد خیر، سازمان های بینالمللی و ... کمکهایی دریافت می کنند، این کمکها نباید به گونه ای باشد که وابستگیشان را به منابع کمکدهنده فرا هم کرده، آنها را از اهداف و تعهدات اجتماعی شان دور سازد.
7- غیر سیاسی بودن: این سازمان ها تعهد اجتماعی دارند هدف اساسی آنها خدمت به اجتماع، فقرا، گروههای آسیب پذیر، رفع تبعیضهای جنسی، نژادی، مشکلات محیطی و ... است. ساز و کارهای تاسیس سازمان های غیر دولتی نیز با سازمان های سیاسی ( احزاب ) متفاوت است و معمولاً آنها در زمان تأسیس تعهداتی مبنی بر وارد نشدن به حوزههای سیاسی می سپارند. در برخی کشور ها نظیر اندونزی زمانی که سازمان های غیر دولتی با احزاب همدستی داشته اند، دولت مانع گسترش آنها شده است. با این همه، این ویژگی نباید به معنی اجتناب از حرکت های جمعی و انتقـادی به برنـامـه ریزی های دولتـی و بیـن المـللی تلقـی شود. آنها می توانند از سازمان های ملی و بین المللی انتقاد کنند، برنامه هایشان را افشاء کنند و راهپیمایی های مسالمت آمیزی ترتیب دهند.
8- معافیت مالیاتی: همان طور که سازمان های غیر دولتی به صورت غیر انتفاعی اداره می شوند و با هدف خدمات رسانی به اقشار آسیب پذیر و توسعه اجتماعی فعالیت می کنند، از پرداخت مالیات معاف هستند.
یکی از مهمترین ویژگی های سازمان های غیر دولتی ، خصلت داوطلبانه بودن فعالیت ها است.این خصلت به این معنی است که گروه های هدف این سازمان ها ، در عین حال می توانند از اعضا این سازمان ها نیز باشند.یعنی گروه های هدف این سازمان ها از هرطیف که باشند،خود نیز باید در فعالیت های سازمانی که از آن ها حمایت می کند شریک بوده و خود را جدا از اعضا سازمان مربوطه ندانند.این مسئله در مورد سازمان های غیردولتی که با خانوادهای گروه های هدف کار می کنند وبه حمایت از آن ها می پردازند اهمیت بیشتری دارد.این سازمان ها تنها در صورتی موفق خواهند شد که خانواده های افراد مورد حمایت نیز خودشان را عضوی از سازمان حمایت کننده بدانند ودر فعالیت های آن ها شریک باشند.
