خانه تکانی دارویی
این احساس مشترک انسانی است که هنگام بروز حوادث طبیعی و غیرطبیعی دوست داریم برای کمک به انسان‌های گرفتار کاری انجام دهیم.
شاید عملی‌ترین اقدام در این موارد اهدای آن چیزی است که در دسترس داریم. به همین دلیل به محض شنیدن خبر بروز حادثه‌ای طبیعی یا غیر طبیعی و درخواست کمک برای ارسال مواد غذایی، پوشاک، دارو و حتی خون، دست به کار می‌شویم. اگر بتوانیم خون اهدا می کنیم و در غیر این صورت مواد غذایی یا لباس به مراکز اعلام شده تحویل می دهیم.
در اغلب موارد، داروها یکی از عمده‌ترین اقلام تحویل شده به مراکز جمع آوری کمک‌های مردمی است. از آنجا که همه ما کم و بیش ذخیره‌ای قابل توجه از داروهای بلا استفاده ناشی از مراجعات مکرر و احتمالاً غیرضروری به پزشک و داروخانه در منازل خود داریم و دلمان هم نمی آید آنها را دور بریزیم، با بروز هر یک از این حوادث یک موقعیت طلایی برای خالی کردن این انبارها به دست می آوریم.
اگرچه از نظر اخلاقی اهدای وسایل دست دوم شامل پوشاک و وسایل زندگی برای آسیب دیدگان ناشی از حوادث ممکن است کاری ناپسند باشد، ولی این افراد ممکن است از نظر علمی منعی برای استفاده این وسایل دست دوم نداشته باشند. اما مطمئنا در مورد داروها این گونه نیست. به دلیل شرایط خاص داروها، تقریباً تمامی مراکز علمی و بهداشتی دنیا، تجویز داروهای جمع آوری شده ناشی از کمک‌های مردمی را درست نمی دانند و این عمل را به عنوان یک اقدام مخاطره‌آمیز برای مصرف کنندگان (آسیب‌دیدگان) منع می کنند.
اهدای داروها عمدتاً از دو طریق انجام می شود، یکی از طرف شرکت‌های داروسازی بین‌المللی و دیگر از سوی مردم، اگر چه حجم داروهای اهدایی از طرف شرکت‌های داروسازی در مقایسه با داروهای اهدایی از طرف مردم بسیار بیشتر است. این شرکت‌ها معمولاً در این اقدام خود اهداف خاص اقتصادی را نیز دنبال می‌کنند. مهم ترین این اهداف ضمن نشان دادن چهره‌ای انسانی از شرکت اهداء‌کننده، گریز از مالیات و نفوذ به بازار دارویی کشورهای دریافت‌کننده این داروهای اهدایی است.
علاوه بر این داروهای اهدایی این شرکت‌ها عمدتاً برای کشورها و مناطق آسیبب دیده غیرقابل مصرف هستند و معمولاً کشورهای دریافت‌کننده اگر آنقدر خوش شانس باشند که این داروها سر از بازار سیاه دارو در کشورشان در نیاورد، باید هزینه‌های زیادی را برای معدوم کردن آنها صرف کنند.
مضرات دریافت داروهای اهدایی آنقدر زیاد است که در خیلی از موارد دریافت‌کنندگان ترجیح می دهند از خیر آن بگذرند.
داروهای دست دوم
بخش دیگری از داروهای اهدایی به آسیب‌دیدگان معمولاً از طرف خانواده‌ها به مراکز جمع‌آوری کمک‌های مردمی تحویل می شود. اگرچه به دلیل آنکه این داروها به احتمال زیاد قبلاً از خود بازار دارویی کشور تهیه شده‌اند، قاعدتاً می توان انتظار داشت که باعث بروز مشکلاتی در نظام دارویی کشور نخواهند شد، اما همین داروها نیز بنا به‌دلایل متقن علمی قابل مصرف مجدد نیستند.
مصرف این داروها که داروهای "دست دوم" نامیده می شوند نیز ممکن است خطرات جدی برای سلامت مصرف‌کنندگان ایجاد کنند. با وجود همه کاستی‌های موجود، نظام دارویی کشور ما نظارت مناسبی بر تولید و توزیع داروها دارد و حداکثر تلاش از طرف تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان داروها در کشور انجام می شود تا مقررات علمی در این موارد به کار گرفته شود. با این همه، اطمینان از سلامت داروها در هنگام تحویل به بیماران در داروخانه یکی از مسئولیت‌های اصلی داروسازان است.
اما امکان نظارت بر سلامت داروها در هنگام نگهداری و مصرف آنها توسط مصرف‌کنندگان در خانه وجود ندارد.
بسیاری از داروها به شرایط نگهداری حساس هستند و عدم نگهداری آنها در شرایط مناسب ممکن است باعث بی اثر شدن و یا حتی تبدیل شدن آنها به مواد سمی شود. بنابراین اطمینان از سلامت داروهای "دست دوم" ناشی از شرایط نگهداری آنها اگر غیرممکن نباشد، بسیار سخت و هزینه بر است.
با وجود این متأسفانه در کشور ما بازگرداندن داروهای "دست دوم" به چرخه نظام دارویی کشور فقط به کمک‌های مردمی بعد از بروز بلایا محدود نمی شود و هر از گاهی بعضی از سازمان‌ها و ارگان‌های خیریه (مطمئناً با اهداف خیرخواهانه) به جمع آوری داروهای "دست دوم" مردم اقدام می کنند و از آنها می خواهند با خالی کردن قفسه‌های دارویی خود این داروها را برای توزیع بین نیازمندان به آنها تحویل دهند. متأسفانه باید اذعان کرد که به نظر می رسد این اقدام در کشور ما به تدریج به یک ارزش تبدیل شده است.
اگرچه نگارنده تردیدی در نیت خیرخواهانه این سازمان ها و همچنین اهدا‌کنندگان ندارد، ولی باید به آنها یادآور شود که این اقدام ممکن است خطرات جدی به سلامت مصرف‌کنندگان این داروهای "دست دوم" وارد کند که قطعاً با نیات خیرخواهانه آنها در تضاد است. شاید بتوان اقدام این سازمان ها را به حساب عدم اطلاع آنها گذاشت، ولی تأسف بارتر آن است که در مواردی، حتی بخش‌هایی از وزارت بهداشت و دیگر سازمان‌های دولتی امدادی نیز با این مراکز همراهی و در کار آنها مشارکت می کنند.
این‌هم از عجایب است که همان وزارت بهداشتی که به حق داروخانه هایی را که داروهای "دست دوم" را وارد چرخه دارویی می کنند توبیخ و جریمه می کند، خود مشوق این اقدام می شود. شاید تصور شود به دلیل الگوی نادرست تجویز و مصرف داروها در کشور با این کار و بازگرداندن داروهای "دست دوم" به بازار دارویی کشور بتوان بخشی از این اتلاف منابع را جبران کرد اما واقعیت آن است که هیچگاه از نظر آماری ارزش ریالی داروهای "دست دوم" برگشت داده شده و نسبت آن در مقایسه با ارزش بازار دارویی گزارش نشده تا بتوان منافع احتمالی این اقدام را در مقایسه با مضرات قطعی آنها به سلامت مصرف‌کنندگان این داروها بررسی کرد.
بنابراین باید به خودمان و هموطنان نوع دوستمان یادآور شویم که اهدای داروهای «دست دوم» نه تنها یک اقدام انسانی نیست، بلکه ممکن است باعث به‌خطر افتادن سلامت مصرف‌کنندگان این داروها نیز شود.
متأسفانه باید اذعان کرد که تنها راه راحت شدن از شر داروهای اضافی موجود در قفسه‌های آشپزخانه‌مان انداختن آنها به سطل زباله (البته بعد از شکستن بسته بندی آنها به منظور جلوگیری از سوءاستفاده زباله گردها) است.
این یادآوری از آن جهت اهمیت دارد که در خانه تکانی خانه هایمان، احساسات بشردوستانه مان گل نکند و نخواهیم ضمن پاکسازی قفسه‌های آشپزخانه، داروهای "دست دوم" انباشته شده در طول سال را نیز به سازمان‌های خیریه اهدا کنیم. قطعاً باید خیلی بیشتر از اهدای لباس‌های مستعمل خود به دیگران، از تحویل داروهای دست دوم خود اجتناب کنیم.
البته امیدوارم سازمان‌هایی مانند وزارت بهداشت، هلال احمر و کمیته امداد نیز با اطلاع رسانی صحیح و به موقع به مردم ضمن اجتناب از ترغیب مردم به اهدای داروهای "دست دوم" آنها را از خطرات احتمالی چنین اقدامی آگاه کنند.
دکتر عبدالمجید چراغعلی- دکترای فارماکولوژی
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله
