پیوند و خرید و فروش اجزاى بدن
پیشرفت دانش پزشکى، موجب شده که پیوند اعضاء، ترمیم پوست، مو، استخوان و... به سهولت انجام پذیرد.
در بسیارى از نقاط جهان، پیوند کلیه، قلب، کبد، معده، روده و... انجام مى گیرد.
در پیوند این اعضاء، گاه از اجزاى بدن خود مریض استفاده مى شود، مثل برداشتن قطعه اى از پوست، استخوان، مو، روده و... و پیوند آنها به قسمت هاى آسیب دیده.
گاه از اجزاى بدن حیوانات استفاده مى شود، مثل گذاردن چشم سگ به جاى چشم فاسد انسان و گاه از اجزا و اندام مردگان بهره مى برند.
گاه اجزا و اعضاى بدن انسان زنده اى، که نبود آن حیات وى را به خطر نمى اندازد، جدا مى گردد و به بدن بیمار پیوند زده مى شود، مثل برداشتن یکى از کلیه هاى فرد سالم و پیوند آن به فردى که هر دو کلیه خود را از دست داده است.
صورت اول، مشکلى ندارد، استفاده از اجزاى خود بیمار در ترمیم ضایعات جسمى و جا به جایى آنها.
صورت دوم، ظاهراً اشکالى ندارد. ولى برخى از نظر طهارت و نجاست آنها و صحت انجام عبادات و امورى که طهارت شرط است، اشکال کرده اند. امّا با توجه به این که بعد از پیوند و جریان حیات ،عضو گرفته شده ،عضو بیمار به حساب مى آید، اشکال، بى مورد خواهد بود1.
امّا صورت سوم، که بحث هاى گوناگونى را در پى دارد، پیوند اعضاى مردگان به بیمارانى است که حیات آنان، در گرو پیوند عضو یا اعضاست.2
یا برگرفتن عضوى از انسان سالم که برداشتن آن خطرى براى دهنده ندارد و پیوند آن به فرد بیمار.
در این جا، مسائلى مطرح مى شود: آیا چنین کارى، اساساً مجاز خواهد بود؟ یا هتک حرمت مردگان است و غیر جایز؟ آیا مى شود فروخت یا خرید؟ در چه صورتى مى شود و در چه صورتى نمى شود؟
منافعى که از این راه به دست مى آید، مال مرده است و باید در راه وى مصرف شود، یا مال ورثه؟ آیا مصرف این مال، (اکل مال به باطل) نیست و... .
در روزگاران گذشته، به لحاظ این که دانش پزشکى، به این پایه از پیشرفت نرسیده بود و معالجه بیماران، با استفاده از برخى داروهاى گیاهى و در سطحى محدود، انجام مى پذیرفت، جراحی هاى بزرگ، به خصوص جابه جایى و ترمیم و پیوند آنها، امرى غیرممکن مى نمود. کسى تصور نمى کرد که چنین اعمالى به راحتى به دست انسان صورت گیرد و پزشک بتواند شکم مریض را بشکافد و عضوى را که فاسد است از بدن وى جدا کند و به جاى آن عضو سالمى از حیوان یا انسان پیوند بزند.
امروزه تقریباً در همه جاى دنیا اقدامات و معالجاتى از این قبیل صورت مى گیرد و روزى نیست که پیوند قلب، کلیه، چشم، روده، معده و حتى کبد و ریه و نیز جابجایى پوست و کاشتن مو و پیوند دست و پاى قطع شده و... در مراکز درمانى و بیمارستان ها انجام نشود.
در گذشته، فقیهان نیز موردى براى طرح چنین مباحثى در کتاب هاى فقهى نمى یافتند، بلکه طرح آن را کارى لغو و عبث مى شمردند. از این روى در کتاب هاى فقهى مطالب چندانى در این خصوص یافت نمى شود3. فقط برخى از فقهاى عامّه، به گونه اى گذرا و کلى آن را طرح و بر حرمت آن تأکید کرده اند4. البته در کتاب هاى فقهى از (شیر انسان)، (آب دهان)، (ناخن)، (مو) و... بحث هایى دارند.
شیخ طوسى ،علاّمه، محقق و... در مبحث (شیر انسان)، به این جمله اکتفا کرده اند:
(بیع لبن الادمیات جایز).5
خرید و فروش شیر انسان جایز است.
فقهاى عامه نیز از اجزاى منفصله از جمله، شیر انسان سخن گفته اند6. ابوحنیفه و مالک به حرمت، فتوا داده اند. شافعى و احمد حنبل، استفاده و خرید و فروش آن را جایز شمرده اند.
مسئله جواز و عدم جواز در اجزاى منفصله انسان، دائر مدار وجود و عدم منفعت حلال است. آنان که حرام مى دانسته اند، در اجزاى منفصله، فایدتى نمى دیده اند.
و آنان که جایز مى دانسته اند به اعتبار وجود منفعت و مالیت اجزاى منفصله بوده است.
شیخ طوسى در فتواى به حرمت اجزاى منفصله، همچون: ناخن، بزاق... مى نویسد:
(لاَنه لاثمن له ولامنفعة فیه)7.
چون ارزشى و فایده اى ندارد، حرام است.
فقهاى عامه نیز در چنین مواردى، مالیت و داشتن منفعت حلال را طرح کرده اند:
(والضابطة فی ذلک ان کل مافیه منفعة بحل شرعاً فان بیعه یجوز)8.
طبق قاعده، هر چیزى که منافع حلال و مشروع دارد، خرید و فروش آن جایز است.
اشاره کردیم، فقهاى ما به ویژه متقدمان به مسئله پیوند اعضا نپرداخته اند، زیرا در آن زمان، مورد ابتلا نبوده است. ولى اکنون که مورد ابتلا و از مسائل مستحدثه است، بایستى به گونه ای شایسته به بوته نقد و بررسى گذارده شود.
فقهاى معاصر، تشریح مرده مسلمان و پیوند اعضاى وى را به بیمار، جز در هنگام ضرورت، که جان بیمار مسلمان، متوقف بر انجام آن باشد، جایز نمى دانند.
امام خمینى در این باره مى نویسد:
(لایجوز قطع عضو من المیت لترقیع عضو الحیّ اذا کان المیت مسلماً الاّ اذا کان حیاته متوقفة علیه...)9.
جدا کردن عضو مرده مسلمان، براى پیوند به انسان زنده، جایز نیست، مگر در صورتى که حیات وى متوقف بر آن باشد.
ادامه دارد....
پی نوشت:
1. (تحریر الوسیله)، امام خمینى ج2/624ز دارالتعارف، بیروت.
امام خمینى در این باره مى نویسد:
(لامانع من قطع عضو میت غیر مسلم للترقیع، لکن بعده یقع الإشکال فی نجاسته و کونه میتة لاتصح الصلاة فیه، و یمکن ان یقال فیما اذا حلّ الحیاة فیه، خرج عن عضویة المیت وصار عضواً للحیّ، فصار طاهراً حیّاً وصحت الصلاة فیه، و کذا لو قطع العضو من حیوان ولو کان نجس العین ورقع فصار حیاً بحیاة المسلم.)
جدا ساختن عضو میت غیر مسلمان براى پیوند اشکالى ندارد، جز این که مردار و نجس است و نماز خواندن با آن باطل.
امکان دارد گفته شود: وقتى در عضو پیوندى، حیات جریان یافت، دیگر از عضویت میت خارج مى شود و عضو زنده مى گردد و نماز با آن صحیح است. همین طور اگر عضو حیوانى را، هرچند حیوان نجس العین، جدا سازند و به بدن انسان پیوند زنند، وقتى حیات جریان یافت، عضو زنده شخص مسلمان مى شود.
2 . قطع اعضاى بدن، بویژه قلب مردگان و پیوند آن به زندگان، صرف نظر از اصل جواز و مسأله طهارت و نجاست و مسائل فقهى آن، از نظر (کلامى) و (اخلاقى) نیزبرخى شبهه ایجاد کرده اند. گفته اند: در منابع اسلامى: قرآن و روایات، از قلب و و ویژگی ها و صفات آن یادشده است: در قرآن 120 مورد، به صورت جمع و مفرد، بیش از 16 مورد با تعبیر (فؤاد) و همین طور در روایات، از صفات و و ویژگی هاى آن بسیار یاد شده است: ایمان، کفر، سختى، سستى، اطمینان، مرض، ترس، تنفر و...
ر.ک: (سوره آل عمران) آیه 8; (سوره کهف) آیه 28; (سوره اعراف) آیه 101; (سوره بقره) آیه 74; (سوره شعراء) آیه 89 و194, (سوره رعد) آیه 28; (غرر الحکم و درر الکلم), آمدى, تحقیق: محدث ارموى; ج7/325, ج5/269; ج4/507, دانشگاه تهران; (نهج البلاغه), حکمت 147.
موارد فراوان دیگرى که از قلب، به عنوان مرکز اجتماع احساسات و عواطف، فهم و درک، شک و یقین، قهر و خشم، حزن و فرح، اراده، اطمینان، اسرار، علوم، هدایت و ضلالت، ایمان و کفر ذکر به میان آورده است.
بنابراین چگونه مى شود با قلب دیگرى زندگى کرد. زیرا در حقیقت، انسانى که قلب دیگرى به او پیوند خورده، انسان دیگرى شده است!
مصطفى رافعى (مشکلات العصر 307، دار الکتاب, بیروت) مى نویسد:
(ذلک لأن القلب عندهم هو مستودع الأسرار والفیوضات والإلهامات والعواطف والمشاعر والأحاسیس والنزعات والاتجاهات النَحِرة والشریرة، فکیف یعیش انسان بکل هذا الرصید الضخم المودع فی قلب غیره؟ وکیف یکون ذلک الأنسان فی حساب الناس وفی واقع الحیاة؟ بل وهو الأهم، کیف یلاقی حسابه یوم الحساب ویوم لاینفع مال ولابنون.)
بدان جهت که قلب در نزد آنان (علماى اخلاق) جایى است که اسرار و فیوضات والهامات الهى در آن به ودیعت نهاده شد و مرکز احساسات و فهم و عاطفه و هیجانات و گرایش هاى خوب و بد است، چگونه انسان با قلب دیگرى، قلبى که جاى این هم اسرار است زندگى مى کند؟
و چنین انسانى، چگونه است در رابطه با حساب مردم، در پهنه زندگى؟ بلکه مهم تر در روز رستاخیز، چگونه حساب پس مى دهد...
در پاسخ به این شبهه، به طور فشرده به چند نکته اشاره مى کنیم:
* انسان، به مجموعه و کلیت این وجود که داراى اعضاء و جوارح متعدد است و حالات و روحیات مختلفى دارد، قائم است، نه قلب. تمام آن عواطف و احساسات و اسرار و فیوضات مربوط به انسانیت انسان است و بر روح و جان آدمى بار مى شود، نه عضله (قلب). روح انسان است که چنین حالات و آثارى دارد که از آن به تعبیرهاى مختلف و از جمله (قلب) یاد شده است، نه این پاره گوشت که در داخل قفسه سینه قرار دارد و وظیفه پمپاژ خون و رساندن آن به سایر قسمت هاى بدن را بر عهده دارد.
* این تنها قلب نیست که در قرآن و احادیث مورد خطاب قرار گرفته و متصف به صفات و اوصاف، بلکه سایر اعضاء: چشم، گوش، پوست، دست، پا و... هم مورد توجه و متصف به صفاتى شده اند (بقره آیه 7; زمر آیه 23; نور آیه 24.)
با این حساب، قلب نیز جزئى از اجزاى بدن و مانند دستگاه هاى دیگر بدن است. معده کار گوارش را انجام مى دهد، کلیه وظیفه تصفیه خون را بر عهده دارد، چشم و گوش وظایف بینایى و شنوایى را انجام مى دهند، قلب هم وظیفه گردش خون را بر عهده دارد.
بنابراین وقتى این (عضله) منتقل به بدن دیگرى شد، جزء آن بدن مى شود و حکم اجزاى زنده وى را پیدا مى کند و هیچ مشکلى ندارد. در حقیقت این اعضایى که پیوند مى شوند، حکم لوازم یدکى اتومبیل را دارند.
* اگر واقعاً قلب جاى این همه اسرار و فیوضات و... باشد, پس باید وقتى به بدن دیگرى منتقل مى شود، احساسات و عواطف و خوى و خصلت ها و معلومات آن فرد تغییر کند. حال آن که هیچ دگرگونى به وجود نمى آورد.
3 . فقهاى ما در کتاب طهارت، مسأله طهارت و نجاست اعضاء و اجزاى جدا شده از انسان را تحت عنوان: (نجاسة اجزاء المبانه من الحی) بحث کرده اند و اجزاى داراى روح را نجس مى دانند و اجزایى که روح ندارند، مانند: ناخن و مو, پاک مى دانند.
4. ر . ک: (جواهر الکلام), ج5/311; مستمسک عروة الوثقى) آیه اللّه حکیم, ج1/304.
5. (خلاف) شیخ طوسى, ج3/187. انتشارات اسلامى, وابسته به جامعه مدرسین, قم; (مبسوط) شیخ طوسى, ج2/167, المکتبة المرتضویة.
(شرایع) محقق حلى, ج2/16, دار الأضواء, بیروت.
6 . (مغنى), ابن قدامه, ج3/304; (نظریة الضرورة الشرعیة), جمیل محمدبن مبارک /454 دار الوفاء للطباعة والنشر, بیروت.
7 . (مبسوط) شیخ طوسى ج2/167; (شرایع) محقق حلى ج2/16.
8 . (الفقه على المذاهب الأربعة), عبدالرحمان الجزیرى, ج2/232, دار احیاء التراث العربى, بیروت.
9 . (تحریر الوسیله) ج2/624. (استفتائات) امام خمینى, ج2/43, انتشارات اسلامى,وابسته به جامعه مدرسین, قم.
(رساله استفتاآت) آقاى منتظرى /180; (رساله عملیه)/576.
